Homo Teleopticus

Φαντάσου προς στιγμήν ότι είσαι ο Σούπερμαν και ένα βραδάκι αποφασίζεις να πας για μια εναέρια βόλτα πάνω από την πόλη. Κατά τη διάρκεια της πτήσης, και ενώ από κάτω σου διαγράφονται οι σιλουέτες των πολυκατοικιών, δεν μπορείς να αντισταθείς… έτσι απλά από περιέργεια, ενεργοποιείς τις ακτίνες Χ. Και εκεί λοιπόν, απ’ τα ψηλά, διακρίνεις τις χιλιάδες των τηλεθεατών, χαλαρά καθήμενους μπροστά από τη συσκευή της τηλεόρασης. Τη συσκευή που ΌΛΟΙ μας διαθέτουμε, ανεξαρτήτως κοινωνικής τάξης, γένους, ηλικίας, επαγγέλματος, μόρφωσης, τοποθεσίας. Η τηλεόραση είναι πανταχού παρούσα! Σχεδιάζουμε προσεκτικά την τοποθέτηση της στο χώρο μας και διατάσσουμε τα υπόλοιπα έπιπλα αναλόγως, στρέφοντας καναπέδες και πολυθρόνες προς το μέρος της. Και έτσι απλά, το μόνο που έχουμε να κάνουμε γυρνώντας στο σπιτικό μας μετά από μία κουραστική μέρα δουλειάς είναι να χαλαρώσουμε και να πατήσουμε το κουμπί. Είμαστε έτοιμοι να περάσουμε το βράδυ μας απολαμβάνοντας την πληροφορία που τα κανάλια της τηλεόρασης εκπέμπουν, την ίδια πληροφορία που άλλοι εκατοντάδες χιλιάδες, αν όχι εκατομμύρια, τηλεθεατές δέχονται την ίδια ακριβώς στιγμή ανά την Ελλάδα.(κατεβάστε το άρθρο σε pdf)

«Ωραία, και που το πρόβλημα;» θα ρωτήσει κάποιος. Κριτικές του περιεχομένου της τηλεόρασης έχουν γραφεί πολλές. Κατά καιρούς, η ίδια η τηλεόραση παρουσιάζει, σε ένδειξη αυτοκριτικής, συζητήσεις που θίγουν την ηθική συγκεκριμένων εκπομπών, ενώ πιο σπάνια εγείρεται η ήπια αντίδραση του Εθνικού Συμβουλίου Ραδιοτηλεόρασης. Μήπως όμως τελικά λανθασμένα στρέφουμε τα βέλη μας προς το περιεχόμενο; Μήπως τελικά το πρόβλημα δεν είναι το μήνυμα, αλλά το ίδιο το μέσο;

Η μαζικότητα της τηλεόρασης είναι πραγματικά τρομακτική. Η παρουσία της καθολική, ανεξαρτήτως τοποθεσίας ή κοινωνικής τάξης. Σύμφωνα με τον Martin Esslin, συγγραφέα του βιβλίου «Η Εποχή της Τηλεόρασης» (The Age of Television): «No other single factor of our present-day civilization — not the educational system or religion or science or the arts — is so all-pervasive, so influential, so totally accessible to and shared by all individuals in society as is the world presented by television.»

Αν και μόλις 77 ετών, η τηλεόραση είναι ήδη αναπόσπαστο συστατικό του δυτικού τρόπου ζωής. Θεωρείται τόσο δεδομένη, που δεν μπορούμε να φανταστούμε το πως οι προηγούμενες γενιές μεγάλωσαν μακριά της, ή να οραματιστούμε ένα μέλλον χωρίς αυτή. Είναι πλέον άκρως φυσιολογικό και κοινωνικά αποδεκτό να περνάμε το μεγαλύτερο τμήμα του ελεύθερου χρόνου μας εισπράττοντας την ίδια πληροφορία με εκατομμύρια συμπολίτες μας, την ίδια πληροφορία που ο εκάστοτε διευτυντής προγράμματος έχει επιλέξει προς δική μας τέρψη, σύμφωνα με τα δικά του κριτήρια και συμφέροντα.

Η τηλεόραση υλοποιεί ένα κάθετο μοντέλο διάδοσης πληροφοριών, όπου μια «ολιγαρχία» καναλιών (πομπών) εκπέμπουν προς εκατομμύρια τηλεθεατές. Αν και θέλουμε να υπερηφανευόμαστε για τη δημοκρατικότητα του πολιτικού μας συστήματος, είμαστε ουσιαστικά αρωγοί ενός σαφέστατα αντιδημοκρατικού κοινωνικού φαινομένου. Παρά την ψευδαίσθηση των επιλογών που το τηλεκοντρόλ προσφέρει, περιοριζόμαστε ανάμεσα σε ένα μικρό αριθμό εμπορικών καναλιών με επιχειρηματικό μοντέλο που βασίζεται στην προσέλκυση της μεγαλύτερης δυνατής τηλεθέασης. Η επιχειρηματική επιτυχία ενός τηλεοπτικού σταθμού εξαρτάται από την ικανότητα του για μαζική τηλεθέαση ενός μοναδικού τηλεοπτικού σήματος. Το περιεχόμενο του σήματος αυτού θα πρέπει να είναι τέτοιο ώστε να προσελκύει αλλά και να δημιουργεί μάζες. Γι’ αυτό και είναι εννοιολογικά λιτό, εύπεπτο και συνήθως συναισθηματικά φορτισμένο.

Από την μεριά των τηλεθεατών, η από κοινού λήψη του ίδιου τηλεοπτικού σήματος αναπόφευκτα οδηγεί σε κοινωνική και πολιτισμική ομογενοποίηση. Η τηλεόραση ορίζει την ταυτότητα ενός πολιτισμού, το αυτοπορτραίτο ενός έθνους. Διαμορφώνει τις έννοιες, τα πιστεύω, και τα μοτίβα κοινωνικής αλληλεπίδρασης που οι πολίτες εύκολα και άμεσα αναγνωρίζουν ως οικεία (Martin Esslin). Επικρατεί το δόγμα ότι ο «Κόσμος της Τηλεόρασης» είναι ο πραγματικός και αληθινός κόσμος και κανείς δεν μπορεί να είναι ένα λειτουργικό μέλος μιας κοινωνίας εάν δεν είναι σχετικός με τα προγράμματα της τηλεόρασης. Με το να προσφέρει μια ψευδοκοινωνική εμπειρία, η τηλεόραση δημιουργεί μια πλασματική διασύνδεση μεταξύ του θεατή και άλλων ανθρώπων, μα στη πραγματικότητα, σπάει τα ουσιαστικά κανάλια οριζόντιας επικοινωνίας μεταξύ των μελών μίας κοινότητας. Οι πολίτες έχουν μετατραπεί σε παθητικούς δέκτες και αναμεταδότες των πληροφοριών που εκπέμπει η τηλεόραση. Το 1950, ο κριτικός των ΜΜΕ Marshall McLuhan δηλώνοντας ότι «Το μέσο είναι το μήνυμα», είχε ήδη προβλέψει ότι η τηλεόραση θα μετέβαλε την πολιτισμική αντίληψη του κόσμου με σαφείς και θεμελιώδεις τρόπους. Σύμφωνα με τον McLuhan επιστρέφουμε σε μία κατάσταση παρόμοια με αυτή των ιθαγενών κοινοτήτων των οποίων τα μέλη μαζεύονταν στο κέντρο του χωριού για να ακούσουν τους ηγέτες, τους ιερείς και τους σαμάνους τους.

Η επιτυχία του μέσου, ονόματι “τηλεόραση”, οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στον εθισμό που προκαλεί. Ο Geoffrey Beattie καθηγητής ψυχολογίας του πανεπιστημίου του Μαντσεστερ και δημοφιλής ψυχολόγος του Βρετανικού «Μεγάλου Αδερφού» , υποστηρίζει ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι προδιαγεγραμμένος να βλέπει τηλεόραση. Αντιδρούμε, εκ φύσεως, σε οπτικοακουστικές μεταβολές στο περιβάλλον μας, κάτι που εκμεταλλεύεται το τηλεοπτικό σήμα με τις ξαφνικές αλλαγές πλάνων, χρωμάτων και ήχων. Για παράδειγμα, ακόμα και κατά την διάρκεια μίας συζήτησης με φίλους, η προσοχή μας αποσπάται εύκολα από την εικόνα και τον ήχο της τηλεόρασης που βρίσκεται σε λειτουργία στο ίδιο δωμάτιο. Η έλξη που η τηλεόραση ασκεί στους οφθαλμούς του θεατή οφείλεται επίσης στην αδυναμία του σώματος να αντιδράσει στο μεταδιδόμενο πρόγραμμα, αφού η τηλεόραση δεν είναι διαδραστική. Η τηλεθέαση προκαλεί ένα αίσθημα χαλάρωσης, που όμως παύει όταν η συσκευή κλείνει, ενώ η παθητικότητα και η χαμηλή εγρήγορση παραμένουν. Έτσι, όσο βλέπει κανείς τηλεόραση, αυξάνεται η πιθανότητα να συνεχίσει να την παρακολουθεί. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο, ότι προγράμματα χαμηλής τηλεθέασης προβάλλονται συνήθως μετά από προγράμματα υψηλής τηλεθέασης. Υπάρχει σαφής εξάρτηση της μεγαλύτερης μερίδας των πολιτών από την τηλεόραση και εδώ μιλάμε για μία εξάρτηση με την κυριολεκτική έννοια του όρου. Όπως και με το κάπνισμα, την τηλεόραση είναι δύσκολο κανείς να την κόψει. Όσοι όμως τα κατάφεραν, δεν το μετάνιωσαν, και σε αντίθεση με το τσιγάρο, δεν την ξαναβάλανε στη ζωή τους.

Η τηλεόραση λοιπόν, που υπομονετικά στέκεται σε περίοπτη θέση του καθιστικού μας (και όχι μόνο), με όλες τις πολυθρόνες και τους καναπέδες ευλαβικά στραμμένους προς το μέρος της, δεν είναι ίσως όσο αθώα όσο μας έμαθαν και συνηθίσαμε να πιστεύουμε. Είναι ένα εθιστικό μέσο που δίνει τη δυνατότητα σε λίγους να επιλέξουν μεγάλο μέρος της πληροφορίας που δεχόμαστε στην καθημερινότητά μας. Τους δίνει την δυνατότητα να επηρεάσουν και να διαμορφώσουν άμεσα τον τρόπο που σκεφτόμαστε και κατ’ επέκταση, τον τρόπο που συμπεριφερόμαστε. Φοβάμαι ότι η ακραία απεικόνιση της τηλεόρασης, ως μέσου μαζικής γαλούχησης, προπαγάνδας και ελέγχου, στο φημισμένο βιβλίο του George Orwell «1984», αλλά και σε δημοφιλείς ταινίες όπως το “V for Vendetta” και το “Matrix”, δεν απέχουν πολύ από την σύγχρονη πραγματικότητα. Η τηλεόραση χρησιμοποιήθηκε και συνεχίζει να χρησιμοποιείται στη μεν περίπτωση απολυταρχικών καθεστώτων, για άμεση προπαγάνδα, στη δε περίπτωση δημοκρατικών καθεστώτων, για την μαζική προώθηση προϊόντων, ιδεών και τάσεων που τείνουν να ικανοποιούν τα συμφέροντα των επιχειρήσεων και των πολιτικών οργανώσεων που κατέχουν την δύναμη των καναλιών της.

Είναι καιρός να προοδεύσουμε προς πιο δημοκρατικά μοντέλα διάδοσης της πληροφορίας. Να δημιουργήσουμε μέσα ενημέρωσης και επικοινωνίας που είναι κατανεμημένα αντί για συγκεντρωτικά. Μέσα συλλογικά και συμμετοχικά, που σέβονται τις ιδιαίτερες ανάγκες και τα ενδιαφέροντα του καθενός από εμάς ξεχωριστά, για ενημέρωση, ψυχαγωγία, μάθηση και επικοινωνία. Να δημιουργήσουμε δομές που εντάσσουν ενεργά τον πολίτη στη παραγωγή και διάδοση πληροφοριών. Δομές που επιτρέπουν στον καθένα από εμάς να μοιραζόμαστε με τους συμπολίτες μας, ιδέες, απόψεις, και γιατί όχι, ψυχαγωγικό και εκπαιδευτικό οπτικοακουστικό υλικό. Είναι καιρός να γίνουμε πομποί και όχι απλά αποδέκτες. Να δημιουργήσουμε νέα οριζόντια και δημοκρατικά κανάλια διάδοσης πληροφοριών.

Αυτό το μέλλον δεν είναι πολύ μακριά. Θέλω να πιστεύω ότι η εποχή της τηλεόρασης φτάνει σιγά, σιγά στο τέλος της. Τα πρώτα σημάδια είναι ήδη εμφανή σε παγκόσμιο επίπεδο. Το διαδίκτυο, που τόσο σφοδρά καταπολεμάται στην Ελλάδα από τα ΜΜΕ (με πληθώρα άρθρων αρνητικού περιεχομένου), προβάλλει ήδη ως το νέο μέσο που θα επιφέρει την μετάβαση προς το μέλλον που σκιαγράφησα. Αλλά αυτή η πρόοδος δεν είναι απλά τεχνολογική. Θα πρέπει να είναι και κοινωνική. Είναι θέμα παιδείας η στροφή μακριά από την τηλεόραση και τα «Μαζικά» Μέσα Ενημέρωσης γενικότερα. Μα αυτή την παιδεία δεν θα την αποκτήσει κανείς βλέποντας τηλεόραση.